شبكه آبياري و زهكشي دروزن

شبکه آبیاری و زهکشی درودزن شامل اراضی دشتهاي رامجرد و كربال در شمال شرقي شيراز بين سد درودزن و شهرستانهاي مرودشت و خرامه می­باشد که در طرفین بخش انتهائي رودخانه كر واقع شده­اند و در نهايت محدوده شبکه درودزن به درياچه طشك و بختگان منتهی مي گردد. دو رشته كوه در شمال و قسمتي از جنوب اين دشت­ها را احاطه كرده و دشت وسيعي به وسعت حدود 140000 هكتار را بوجود آورده است، شبكه آبياري و زهكشي مدرن و سنتي واقع در اين محدوده شامل 57000 هكتار شبكه آبياري و زهكشي رامجرد و 7000 هكتار شبكه آبياري و زهكشي پل خان تا بند امير و حدود 48000 هكتار شبكه آبياري و زهكشي دشت كربال مي باشد.

رودخانه كر شريان حياتي دشت کربال می­باشد که از قرن­ها پيش بوسيله شش بند انحرافي امير، فيض آباد، تيلكان، موان، حسن آباد و جهان آباد از طريق نهرهاي خاكي و سنتي (سون ها) اراضی این دشت را سیراب می­نموده، بطوریکه كشتزارهاي پربار كربال همواره از منابع اصلي توليدات كشاورزي بشمار آمده و در رونق و افزايش محصولات كشاورزي منطقه اهميت خاصي داشته است.

نقش عمده شبکه درودزن در تولید گندم کشور

اﺳﺘﺎن فارس درحالیکه تنها حدود 8 درصد سطح زیر کشت گندم کشور را در اختیار دارد با تولید 13 درصد کل گندم کشور مقام نخست را در اختیار داردکه بالغ بر 3 درصد از این میزان مربوط به اراضی تحت پوشش سد درودزن در محدوده شهرستانهای مرودشت، شیراز و خرامه می باشد.

نتایج فاز اول این مطالعات در قالب اسناد و آلبوم نقشه­های بازنگری شده شبکه درودزن توسط مهندسین مشاور تهیه گردیده است.                                                  

ب) احداث شبکه های مدرن آبیاری و زهکشی در محدوده اراضی تحت پوشش بندهای امیر، فیض آباد، تیلکان و موان: عملیات اجرایی مدرن­سازی شبکه آبیاری و زهکشی دشت کربال شامل حدود 4100 هکتار از اراضی بندامیر، 2900 هکتار از اراضی بند فیض­آباد، 2000 هکتار از اراضی بند تیلکان و 1100 هکتار از اراضی بند موان در قالب 10 کارگاه ­پیمانکاری از سال 1387 آغاز گردیده است. پیمان­های منعقده از محل­های ذیل تامین اعتبار گردیده است:

Ø            اعتبارات مشارکت مردمی

این اعتبارات شامل کمک­های فنی-اعتباری موضوع آئین­نامه­های اجرایی برنامه­های پنج­ساله توسعه کشور مبنی بر احداث شبکه­های فرعی آبیاری و زهکشی از طریق تلفیق اعتبارات دولتی و منابع بانکی (مشارکت 30 درصدی بهره­برداران در احداث شبکه از طریق دریافت تسهیلات از بانک کشاورزی) می­باشد.

Ø       اعتبارات عمرانی

این اعتبارات شامل طرح ملی- استانی با عنوان ”ساختمان شبکه آبیاری و زهکشی درودزن“ به شماره طبقه بندی 40201083 می­باشد که در قالب موافقت­نامه سالانه بایستی مصوب و تخصیص داده شود

Ø       اعتبارات شبکه های فرعی حوزه مرکزی

این اعتبارات در قالب تفویض اختیاریه­ای که از طرف شرکت مدیریت منابع آب ایران برای اجرای شبکه­های آبیاری و زهکشی در حوزه­های آبریز کشور ابلاغ می­گردد مصوب و تخصیص داده می­شود

مجموع اعتبارات پروژه های فعال در دشت کربال (مشارکتی، عمرانی، حوزه)

جزئیات قراردادهای منعقده در شبکه آبیاری و زهکشی دشت کربال و آخرین وضعیت پیشرفت فیزیکی آنها در جدول ذیل ارائه گردیده است:

اجزاء طرح شبكه آبياري و زهكشي دروزن

شبكه آبياري و زهكشي درودزن شامل سه بخش زير با مساحت  مجموعاً حدود 112000 هكتار (بصورت ناخالص) مي باشد.:

1) شبكه آبياري و زهكشي دشت هاي رامجرد و مرودشت:

شبكه آبياري و زهكشي دشت مرودشت و رامجرد با وسعت حدود 64000 هكتار كه ابتدا در محدوده سد درودزن تا حدود شهر مرودشت، در سال 1367 تكميل و به بهره­برداري كامل رسيد و در ساليان بعد شبكه آبياري و زهكشي اراضي آبخور ادامه سمت چپ و شبكه آبياري و زهكشي ادامه سمت راست به اين شبكه آبياري و زهكشي اضافه گرديد.

2) شبكه آبياري و زهكشي دشت كربال:

اين محدوده با وسعت 48000 هكتار شامل اراضی آبخور بندهاي سنتي امير، فيض آباد، تيلكان و موان است. مساحت شبكه­هاي ياد شده بترتیب عبارتست از: شبكه آبياري زهكشي بند امير 12800 هكتار - شبكه آبياري و زهكشي فيض آباد 10500 هكتار- شبكه آبياري و زهكشي تيلكان 9750 و شبكه آبياري موان 14500 هكتار.

مطالعات مرحله اول و دوم در كل محدوده به اتمام رسيده و مورد تصويب دفتر فني شركت واقع شده است. 

فعالیتهای در حال انجام در شبکه آبیاری و زهکشی درودزن:

در سالهای اخیر با توجه به کاهش منابع آبی ناشی از خشکسالی­های مکرر و در نتیجه به صفر رسیدن جریان پایه رودخانه کر در دشت کربال و از طرف دیگر ظرفیت ثابت رهاسازی آب از سد درودزن، همواره تامین آب اراضی کشاورزی پایین دست سد درودزن بویژه در نیمه پایینی شبکه درودزن در محدوده پل خان تا دریاچه بختگان با تنش­های پیچیده­ای مواجه بوده است. ضمن اینکه مشکلات توزیع آب در اراضی دشت رامجرد نیز بدلیل فرسودگی و استهلاک شبکه با گذشت بیش از 30 سال از احداث آن یکی از چالش­های جدی می­باشد. از این­رو عدم امکان توزیع آب در قالب یک سیستم قابل کنترل و مدون در اراضی تحت پوشش شبکه درودزن منجر به روی آوردن تعداد زیادی از بهره­برداران به برداشت­های مستقیم و غیر مجاز از رودخانه گردیده است که این موضوع بخصوص در محدوده پل خان تا بند امیر با وجود پمپاژ­های غیر قانونی از معضلات اصلی می­باشد. همچنین سنتی­بودن سیستم انتقال و توزیع آب در در دشت کربال که تلفات بالای آب در انهار سنتی را بهمراه دارد بر مشکلات موجود افزوده است.

با توجه به موارد فوق­الذکر، در سالهای اخیر با رویکرد نگاه یکپارچه در حل مشکلات موجود، فعالیت­های زیر در محدوده رودخانه کر حد فاصل سد درودزن تا دریاچه بختگان در دستور کار قرار گرفته است 

1)قراردادهای مطالعاتی در دشت رامجرد:

با توجه به گذشت بيش از 3 دهه از آغاز  بهره‌برداري از شبكه رامجرد و بروز و ظهور كاستي‌ها و مشكلات بهره‌برداري و نگهداري، تغيير شرايط اقتصادي- اجتماعي حاكم بر منطقه و به تبع آن تغيير نيازمندي‌هاي ذينفعان و بهره‌برداران از آن، لزوم ارزيابي عملكرد شبكه آبياري و زهكشي و تاسيسات، نوسازي و بهسازي سازه‌اي، بهبود و ارتقاء مديريت بهره‌برداري از اين طرح ایجاب و انجام مطالعات پايش، ارزيابي عملكرد و بهسازي و بازسازي شبكه آبياري و زهكشي درودزن در جهت توسعه روش‌هاي نوين مديريتي و تحقق بهره‌برداري بهينه و برنامه‌ريزي توزيع مناسب آب  ضرورت یافت. از این رو دو قرارداد مطالعاتی تحت عنوان "مطالعات ارزیابی عملکرد و پايش مدیریت بهره برداری و نگهداری، بهبود، ترمیم و بهسازی شبکه آبیاری و زهکشی درودزن" و "مطالعات بهسازی مدیریتی شبکه آبیاری و زهکشی درودزن براساس توانمندسازی و توسعه تشکلهای آب بران" در محدوده دشت رامجرد از سال 1387 آغاز گردیده است. این مطالعات دارای شرح خدمات بسیار جامع و پیچیده­ای هستند که از سوی کارشناسان امر به عنوان مطالعات الگویی در سطح کشور یاد می­شوند و تحت نظارت کمیته­ای راهبردی که مسئولیت سیاست گذاری و راهبری مطالعات را در راستای نیل به اهداف کلیه نهادها و سازمان های ذیربط به عهده دارد، صورت می­پذیرد.

هدف کلي این مطالعات آسيب شناسي ساختار فيزيکي شبکه، تهيه طرح جامع بهسازي آن و ايجاد زير ساختي جهت فراهم آوردن زمينه انتقال مديريت بهره­برداري از شبکه به مردم بر اساس راهکارهای سخت افزاری (ساخت و ترمیم شبکه) و نرم­افزاری (استفاده از توان مردم در بهره­برداری از شبکه) می­باشد.

در حال حاضر نتايج فعاليت­هاي صورت گرفته توسط مهندسين مشاور در راستاي انجام شرح خدمات مطالعات ارزيابي عملکرد در قالب ارائه 54 جلد گزارش مشتمل بر 36 جلد گزارشات اصلي (شامل مطالعات پایه، وضع موجود ساختار فیزیکی، وضع موجود آبیاری و مدیریت بهره­برداری و نگهداری، مبانی و ضوابط بهسازی و ...)، 9 جلد گزارشات موردي و 9 جلد آلبوم نقشه ارائه گردیده است که کليه اين گزارشات در طول حدود چهار سال برگزاري جلسات کميته راهبردي مطالعات، توسط اعضاء کميته مورد بررسي و تائيد قرار گرفته است. این گزارشات همچنین شامل طرح­های نهایی بهسازي ساختار فيزيکي شبکه می­باشد که در قالب شش ناحيه عمراني توسط مهندسين مشاور ارائه گردیده است. در این راستا، هزينه بهسازي شبکه آبیاری و زهکشی دشت رامجرد رقمي معادل 890 ميليارد ريال (براساس فهرست بهاي سال 92) برآورد گردیده است.

در آخرین جلسه کمیته راهبردی مطالعات شبکه درودزن که با موضوع تصویب مطالعات ارزیابی عملکرد در تاریخ 22/7/92 با حضور اکثریت اعضاء از جمله اعضاء معرفی شده از شرکت مدیریت منابع آب ایران برگزار گردید، بر ضرورت برنامه­ريزي جهت اجرايي نمودن طرح­هاي بهسازي و علاج­بخشي حاصل از این مطالعات تاکید گردید. در این راستا راهکارهای تامين اعتبارات مورد نياز از طرف شرکت سهامی آب منطقه­ای فارس و شرکت مدیریت منابع آب در حال پیگیری می­باشد.

2) مطالعات ساماندهي و مديريت جامع بهره‌برداري ازمنابع، تأسيسات و سامانه‌هاي تأمين، انتقال و توزيع آب رودخانه كر: با توجه بهضرورت نگاه جامع به مديريت بهره‌برداري از منابع، تأسيسات و سامانه‌هاي تأمين، انتقال و توزيع حوضه رودخانه کر بویژه در محدوده اراضی تحت پوشش سد درودزن، لازم است با شناسايي و مطالعه كليه مراكز مصرف آب در این حوضه و بررسي امكانات و محدوديتهاي موجود از يكسو و قابليت‌هاي تامين آب آن از سوي ديگر، طرحي جامع و انعطاف‌پذير با شرايط و پتانسيل مختلف منابع آب و خاك حوضه ارائه نمود تا از آن طريق با در اختيار بودن اطلاعات و ضوابط بهره‌برداري تدوين شده براي هريك از مراكز يا نقاط مصرف، امكان تصميم‌گيري در راستاي مصرف بهينه منابع آب و پايداري بهره‌برداري با رويكردي حوضه نگر و حفظ شرايط زيست محيطي فراهم گردد. از این­رو برنامه­ریزی جهت انجام مطالعات فوق­الذکر از طریق انتخاب مشاور ذیصلاح در دست انجام می­باشد.   

3)فعالیت­های در حال انجام در دشت کربال:

الف) مطالعات اجتماعی و مشارکت مردمی، تشکیل تشکلهای آب بران، آزادسازی اراضی و اصلاح نقشه های جانمایی شبکه آبیاری و زهکشی بر مبنای تکنیکهای مشارکت مردمی در شبکه های آبیاری و زهکشی بند امیر، فیض آباد، تیلکان و موان. این مطالعات توسط مهندسین مشاور به شرحی که در جدول ذیل آمده است صورت پذیرفته است. 

ویژگی­های بارز طرح ساختمان شبکه آبیاری و زهکشی درودزن:

-         تولید سالانه بالغ بر سه درصد از گندم کل کشور در اراضی تحت پوشش سد درودزن

-         کسب رتبه اول جلب مشارکت مردم به لحاظ تعداد بهره­برداران و تکنیک­های مشارکتی

-         احداث هفت هزار هکتار شبکه فرعی آبیاری و زهکشی در مدت سه سال (88 تا 90)

-         صرفه­جویی حدود 200 میلیارد ریالی در عدم پرداخت هزینه تملک اراضی در شبکه­های احداث شده

-         اشتغال مستقیم بالغ بر 800 نفر نیروی انسانی در کارگاههای عمرانی مستقر در طرح درودزن

-         بهره­وری بهینه از منابع آب و خاک و فراهم­شدن شرایط جهت امرار معاش بیش از 9000 خانوار در صورت تکمیل طرح

پیشرفت فیزیکی کلی طرح درودزن و زمان پیش­بینی شده جهت خاتمه طرح:

سال شروع طرح ساختمان شبکه آبیاری و زهکشی درودزن، 1352 و سال خاتمه آن در موافقت­نامه اولیه آن 1392 پیش­بینی گردیده بود که با توجه به محدودیت­های اعتباری و عدم تخصیص اعتبارات پیش­بینی شده طرح، بر اساس آخرین اصلاحیه صورت گرفته در موافقت­نامه، سال خاتمه طرح به سال 1394 موکول گردیده است. پیشرفت فیزیکی طرح درودزن تا پایان سال 92 برابر 2/73 درصد می­باشد.

سخن پایانی:

 هدف از برنامه­ریزی و آغاز فعالیت­های مطالعاتی و اجرایی در شبکه آبیاری و زهکشی درودزن، ارزیابی عملکرد و شناسایی نارسایی­های موجود در انتقال و توزیع آب، بهسازی ساختار فیزیکی و نیز بهبود و ارتقاء مدیریت بهره­برداری از شبکه در اراضی دشت رامجرد، مدرن سازی شبکه و سیستم انتقال و توزیع آب در اراضی دشت کربال و نیز ساماندهی بهره­برداری از منابع آبی رودخانه کر در محدوده کلی شبکه درودزن حدفاصل سد درودزن تا دریاچه بختگان می­باشد تا بدین ترتیب بتوان ضمن متمرکز نمودن برداشت­های پراکنده و مدرن سازی سیستم انتقال و توزیع، با آموزش بهره­برداران زمینه واگذاری مدیریت بهره­برداری و نگهداری از شبکه به مردم را فراهم نمود.

بدون تردید تحقق اهداف فوق در رودخانه کر به عنوان یکی از مهمترین منابع آبی استان و طرح درودزن به عنوان یکی از مهمترین طرح­های آبی کشور، نیازمند نگاه ویژه مسئولین ذیربط بویژه در زمینه تامین اعتبارات مورد نیاز می­باشد. درغیر این­صورت در سالهای آتی مشکلات یاد شده منجر به افزایش اختلافات و ایجاد تنش­های آبی گسترده میان بهره­برداران شبکه بویژه اراضی بالادست و پایین دست خواهد گردید که تبعات اجتماعی و اقتصادی جبران­ناپذیری را به همراه خواهد داشت.

مجموع طرح­های فوق­ در حوزه رودخانه کر و سد درودزن نیازمند اعتباری بالغ بر 2000 میلیارد ریال می­باشد و در بخش تکمیل مطالعات به اعتباری حدود 6000 میلیون ریال نیاز می­باشد.